Tussen 2021 en 2024 werkten bloembollenbedrijf JUB Holland, Deltares en het Hoogheemraadschap van Rijnland samen aan een langdurige pilot met ijzerzanddrainage. Het resultaat? Een goede samenwerking, enorm veel data en een positief resultaat op de uitspoeling van fosfaat naar het oppervlaktewater. Dolph Uittenbogaard (JUB Holland) en Stefan Jansen (Deltares) vertellen ons er meer over.
Waar houden JUB Holland en Deltares zich mee bezig?
Dolph Uittenbogaard: JUB Holland is een bloembollenbedrijf in de bollenstreek van Zuid-Holland. We leveren verpakte bloembollen aan tuincentra in binnen- en buitenland, maar realiseren ook groenprojecten van a tot z voor de openbare ruimte. Dat doen we bijvoorbeeld in opdracht van gemeentes. Daarnaast hebben we een eigen kwekerij waar we tulpen en narcissen telen. Op deze kwekerij zijn we in 2021 aan de slag gegaan met deze gezamenlijke pilot voor ijzerzanddrainage.
Stefan Jansen: Deltares is een onafhankelijk kennisinstituut voor innovatieve oplossingen voor water en ondergrond. We proberen bij onze onderzoeken altijd een brug te slaan tussen wetenschappelijk onderzoek en de praktijk. Zelf ben ik milieuchemicus en microbioloog en bij Deltares aan het werk als onderzoeker. Eén van de onderwerpen waar ik mee bezig ben is hoe we uitspoeling van nutriënten uit de landbouw reduceren. Hierbij zoek ik vaak naar technieken uit de waterzuivering die ook toepasbaar zijn in het veld. IJzerzanddrainage is zo’n techniek.
Wat is ijzerzanddrainage?
Stefan Jansen: IJzerzand is een restproduct dat wordt geproduceerd bij drinkwaterwinning uit grondwater. In het grondwater zit veel ijzeroxide. Drinkwaterbedrijvenhalen dit eruit door het water te filteren met behulp van zand. De ijzeroxide blijft tijdens dit proces als een soort laagje achter op het zand. Op deze manier ontstaat ijzerzand: oranjeachtige zandkorrels die heel goed zijn in het binden van fosfaat.
Bij ijzerzanddrainage omhullen we drains, die regenwater van de akkers afvoeren, met ijzerzand. Het ijzerzand werkt hier als een fosfaatfilter. Het slimme aan deze techniek is dat er geen extra ruimte nodig is om het water te filteren. Het water gaat toch al langs de drains. Zo heb je twee vliegen in één klap.
Dolph Uittenbogaard: Als bedrijf zijn we ons bewust van de opgaves voor waterkwaliteit in de bollenstreek. Eén van de problemen is het hoge fosfaatgehalte in het oppervlaktewater, dat moet naar beneden. We werken daarom graag mee aan onderzoeken waarmee we de waterkwaliteit verbeteren, zoals ijzerzanddrainage. Mits het natuurlijk bedrijfseconomisch haalbaar is. Vandaar dat Rijnland een deel van de aanleg van het ijzerzand heeft gesubsidieerd.
Waarom is deze pilot gestart?
Dolph Uittenbogaard: In 2018 hebben we al eens ijzerzanddrainage toegepast op twee van onze percelen (circa 7 hectare). Toen ook al in samenwerking met Rijnland en Deltares. In 2021 wilden we bij JUB Holland nog twee percelen van drainage voorzien. Op deze percelen was voorheen geen drainage nodig, maar met de weersomstandigheden die steeds extremer worden wilden we het water hier beter reguleren. Ik heb Rijnland toen gebeld met de vraag of het eerdere ijzerzandproject nog liep. Rijnland had interesse en na snel schakelen door Rijnland met Deltares konden we van start met een mooi onderzoek.
Hoe zag de pilot eruit?
Dolph Uittenbogaard: We hebben op de percelen een speciale proefopstelling gemaakt. Beide percelen werden voorzien van twee drainsystemen met elk een eigen pomp. De ene bestaat uit de traditionele drains, omhuld met schelpen, en de andere drains zijn omhuld met ijzerzand. Zo konden we het effect op de uitspoeling van fosfaat van beide drainsystemen goed vergelijken.
Het effect hebben we twee jaar lang wekelijks gemeten. In de zomer en winter. In 2018 is het effect van de drainage slechts vier keer per jaar gemeten. Daarvoor moest Deltares dan speciaal langskomen én het gaf net geen volledig beeld van de fosfaatreductie. Soms zagen we gekke resultaten die dan lastig te verklaren waren. Dit keer wilden we daarom meer data verzamelen en hebben we besloten dat ik zelf wekelijks watermonsters zou nemen.
Watermonsters nemen, wat houdt dat in?
Dolph Uittenbogaard: Ik heb elke vrijdagochtend een watermonster genomen bij elk van de vier pompen én bij het dammetje waar water in de polder wordt gelaten. Dat deed ik door een kan bij de uitstroom van de pomp te houden. Daarvan deed ik 15ml gefilterd water in een reageerbuisje en die bewaarde ik in de koelcel. Zo konden we de verschillende drains vergelijken én kregen we inzicht of de resultaten werden beïnvloed door de waterstanden in de polder en de seizoenen.
Stefan Jansen: Deltares heeft de watermonsters eens in de zoveel tijd opgehaald om in het laboratorium te onderzoeken. We hebben het nemen van watermonster bewust eenvoudig gehouden voor Dolph, zodat het haalbaar was om wekelijks te doen. Aanvullend zijn we daarom zelf zo’n acht keer langsgegaan om extra monsters te nemen en veldmetingen te doen. Het was ook goed om af en toe zelf ter plekke te zijn. Daar vallen je soms net weer andere dingen op aan bijvoorbeeld de kleur van het water of de waterstand.
Uiteindelijk ben ik heel blij met alle data die we op deze manier verzamelden. Nu konden we patronen in de tijd volgen en zien we wisselingen in de metingen die we anders hadden gemist. Ook zagen we dankzij de data dat de ijzerzanddrains in de loop van de tijd niet verstopten. Het ijzerzand loste ook niet op in de bodem. Daar waren we ook benieuwd naar.
Hoe was het om samen aan deze pilot te werken?
Dolph Uittenbogaard: Wij hebben al jaren goed contact met Rijnland en ook bij deze pilot was de samenwerking met Rijnland en Deltares hartstikke goed. Ik vind onderzoek zelf ook leuk, dus het was mooi om samen te achterhalen hoe ijzerzanddrainage precies werkt. Het buitenleven heeft altijd al mijn interesse gehad, dus ik vind het belangrijk om een zo duurzaam mogelijke bollenteelt te realiseren met zo min mogelijk neveneffecten op mens, dier en natuur. Goed dat we daarin samen kunnen optrekken.
Stefan Jansen: Bij deze pilot hebben we vanaf het begin heel nauw samengewerkt met Rijnland en JUB Holland en hebben we tussendoor veel contact gehouden over de resultaten. Juist die samenwerking maakte dit onderzoek mooi. Het is zo waardevol om samen om tafel te gaan en van elkaar te leren. Vaak hebben agrariërs goede ideeën vanuit de praktijk en kennen zij hun terrein het beste. Andersom kunnen we door labonderzoek en wetenschappelijk onderzoek duiden waarom iets wel of niet werkt. Samen komen we daarin echt verder!
Welke resultaten kwamen uit de pilot?
Dolph Uittenbogaard: We zien dat de afvangst van fosfaat heel afhankelijk is van de waterstanden en de seizoenen. De fosfaatreductie fluctueerde daarom tussen de 30-60%, maar. ook met 30% reductie vind ik het al een heel mooi resultaat!
Stefan Jansen: Het is heel positief dat we een flinke verwijdering van fosfaat terugzien in de monsters. Deze percentages zijn hoog in vergelijking met andere maatregelen. Dat de reductie af en toe wisselend was, was wel verrassend. Vooral omdat we de wisselingen niet altijd konden verklaren. Je hebt toch te maken met seizoensverschillen en de natuur, dat maakt het complex.
Opvallend was ook dat aan het begin het ene perceel compleet andere resultaten gaf dan de ander. Terwijl de percelen op het eerste gezicht behoorlijk op elkaar lijken. Later in de pilot kwamen de resultaten wel meer overeen. Dat geeft aan hoe belangrijk het is om meerdere percelen te onderzoeken én over langere tijd data te verzamelen. Ik denk mooi als we ook in de toekomst af en toe monsters blijven nemen. Zo kunnen we zien hoe ijzerzanddrainage zich op de lange termijn ontwikkelt.
Is ijzerzanddrainage de toekomst voor de landbouw?
Stefan Jansen: Dat onderzoeken we in pilots zoals deze. Zo kunnen we eerst op kleine schaal kijken hoe een methode werkt en of er geen negatieve bijeffecten zijn. IJzerzanddrainage laat positieve resultaten zien in deze pilot, maar dat betekent niet dat we het zomaar overal moeten aanleggen. Het is verstandig om goed af te wegen waar fosfaat voor de grootste problemen zorgt, waar het kostentechnisch kan en wat de alternatieven zijn.
Uiteindelijk is circulariteit de droom. Waarbij we fosfaat opvangen uit het water en weer hergebruiken op de akker. Dat is nu helaas nog niet mogelijk, maar de eerste onderzoeken worden wel al gedaan.
Wat willen jullie anderen nog meegeven?
Stefan Jansen: Het verbeteren van de waterkwaliteit in de landbouw is vaak maatwerk. Daarom is het goed als landbouw, onderzoek en waterschap hierin samen optrekken. Samen bereiken we meer!
Dolph Uittenbogaard: Iedereen mag zelf de afweging maken of ijzerzanddrainage iets is voor zijn of haar bedrijf. Maar het is goed om te weten dat deze methode bestaat. Als je dan toch drainage gaat aanleggen is het zeker iets om te overwegen.